Józef Niedźwiedź, Honiatycze. Dzieje miejscowości, Zamość 2012; format A 4, oprawa twarda, ilość stron: 144

Honiatycze

Rulikowscy, Lucjan Kraszewski i Honiatycze

Jest to ten z nielicznych przypadków, kiedy mała obecnie wieś ma swoją monografię. Uzupełniają ją szczególnie cenne fotografie z XIX wieku wykonane przez Lucjana Kraszewskiego, bywającego we dworze Rulikowskich w Honiatyczach, u swojej córki Kazimiery z Kraszewskich Rulikowskiej. Zajmował się malarstwem, grafiką i fotografią dokumentując zabytki, krajobrazy, zwyczaje i stroje ludowe. Kilka jego fotografii przedstawia zabytki z Honiatycz (m.in. cerkiew z XVII w., dwór i zabudowania dworskie, wesele wiejskie i ulicę wiejską). Dzięki niemu np. znamy wygląd XVII-wiecznej cerkwi, która przetrwała do początku XX wieku. Jej zdjęcie wykonał przed rokiem 1891. Lucjan Kraszewski zmarł 2 lutego 1892 roku w Honiatyczach i został pochowany na cmentarzu w Dubie. W 1992 roku jego ciało ekshumowano i przeniesiono do Wisznic, do grobowca rodziny Kraszewskich.

Honiatycze. Dzieje miejscowości. Fragmenty wstępu

„Wieś Honiatycze, położona na terenie dawnego pogranicza polsko-ruskiego posiada dość burzliwe dzieje, choć jako miejscowość niewielka rzadko była przedmiotem zainteresowań historyków i kronikarzy. Jej historia, podobnie jak wielu sąsiednich miejscowości, zasługuje jednak na większe zainteresowanie. Lokalizacja tych obszarów na styku cywilizacji wschodniej i zachodniej sprawiła, że na przestrzeni dziejów należały one do wielu organizmów państwowych: najpierw Wielkich Moraw i Czech, potem Polski Piastowskiej, Rusi Kijowskiej, Rusi halicko-włodzimierskiej, Węgier, Litwy, Austrii i Rosji oraz były krótko okupowane przez Austro-Węgry i Niemcy. Tereny te były plądrowane również przez Tatarów od XIII do XVII wieku oraz Kozaków i Szwedów w wieku XVII i XVIII.
Po raz pierwszy wieś Honiatycze wymieniana jest w źródłach pisanych w roku 1394, a wzmianka ta związana jest z utworzeniem w Grabowcu parafii łacińskiej [rzymskokatolickiej] przez księcia mazowiecko-bełskiego Ziemowita IV. Miejscowość liczy, więc niemal 620 udokumentowanych lat, lecz jej historia jest zapewne dużo starsza. Źródła archeologiczne dowodzą, że osadnictwo ludzkie na terenie Honiatycz sięga przełomu V i IV-go tysiąclecia przed Chrystusem. Osadnictwo pradziejowe na tym terenie było jednak krótkotrwałe (a może nawet sezonowe) i dopiero od wieku VIII–X-go można mówić o trwałości i ciągłości osadnictwa. Nazwa Honiatycze związana jest z osadnictwem ruskim i powstała najpewniej pomiędzy XI a XIII wiekiem. Honiatycze pod wieloma względami należały i nadal należą do wsi przeciętnych. Położone z dala od większych ośrodków miejskich i ważnych szlaków handlowych, nigdy nie miały dobrych warunków do rozwoju. Ich peryferyjne położenie względem podziałów administracyjnych i kościelnych niższego rzędu sprawiało, że często zmieniały one swoją przynależność do gminy, parafii, powiatu czy dekanatu.
Zakres opracowania niniejszej pracy często wykracza poza dzieje Honiatycz, które przedstawiono na tle zdarzeń historycznych dotyczących szerszego terytorium: Grodów Czerwieńskich, Ziemi Bełskiej, powiatu grabowieckiego, gminy Kotlice, parafii łacińskich w Grabowcu i Dubie oraz parafii unickiej, a później prawosławnej w Wakijowie. Bardziej szczegółowo potraktowano niektóre dziedziny życia: gospodarkę i szkolnictwo oraz ważne dla dziejów wsi ośrodki: dwór i cerkiew, potem kościół. Całość ilustrowana jest licznymi zdjęciami, rycinami i mapami. Na końcu umieszczono bibliografię dotyczącą tematu oraz indeks osób.
W pracy wykorzystano różnorakie źródła:
  • archiwalne z Archiwum Państwowego w Lublinie: Archiwum Rulikowskich, Akta Urzędu Stanu Cywilnego Honiatycze, Akta Urzędu Stanu Cywilnego grecko-katolickiego Wakijów, Chełmski Konsystorz Grecko-katolicki i Księgi Grodzkie Grabowieckie, - Archiwum Państwowe w Zamościu: Księga hipoteczna dóbr Honiatycze, Akta gminy Kotlice 1912-1954, Akta gromady Kotlice 1955-1968, Akta gromady Niewirków 1955-1972, Akta Inspektoratu Szkolnego Tomaszów Lubelski 1916-1950.
  • drukowane, dostępne w pracach historycznych, choć omawiany temat traktujące raczej marginalnie,
  • archeologiczne, pozyskane podczas badań powierzchniowych w ramach programu Archeologiczne Zdjęcie Polski,
  • kartograficzne,
  • ikonograficzne,
  • relacje mieszkańców wsi.
Niniejsza praca jest znacznie rozszerzoną, zwłaszcza w materiale ilustracyjnym i poprawioną wersją poprzedniego opracowania „Honiatycze. Zarys dziejów historyczno-gospodarczych” wydanego w 2002 roku i tak jak poprzednia adresowana jest głównie do mieszkańców Honiatycz oraz najbliższych okolic, choć zapewne także historyk zajmujący się szerszą problematyką znajdzie kilka ciekawych faktów, dotąd nieznanych. Rozległa chronologia i różnorodna tematyka przerasta, moim zdaniem, możliwości jednego badacza, dlatego tematu z pewnością nie należy traktować jako wyczerpany. W tym miejscu chciałbym bardzo podziękować wielu mieszkańcom Honiatycz za udzielenie informacji oraz udostępnienie zdjęć do druku, szczególnie paniom Jadwidze Domańskiej i Urszuli Fideckiej. Słowa wdzięczności kieruję także do recenzentów: dr Agnieszki Szykuły-Żygawskiej i mgra Jerzego Kuśnierza za cenne uwagi, które pozwoliły udoskonalić niniejszą publikację”.

Honiatycze. Dzieje miejscowości. Spis treści

  1. Wstęp
  2. Położenie geograficzne i klimat
  3. Etymologia nazwy wsi i nazw miejscowych
  4. Najstarsze ślady osadnictwa na obszarze Honiatycz
  5. Okres wczesnohistoryczny (VIII-XIII w.)
  6. Okres historyczny (XIV-XVIII w.)
  7. Okres nowożytny i współczesny (XIX-XX w.)
    • Pod zaborami
    • Okres międzywojenny
    • Wojna i okupacja
    • Okres powojenny
  8. Przestrzenny rozwój wsi
  9. Dwór i zabudowania dworskie
  10. Gospodarstwo chłopskie
    • Budownictwo
    • Gospodarka
    • Ubiór
    • Wyżywienie
  11. Kościół
    • Obrządek wschodni
    • Kościół rzymskokatolicki
  12. Cmentarze
  13. Oświata
  14. Zakończenie
  15. Wykaz skrótów
  16. Źródła
  17. Indeks nazwisk

⇒Honiatycze. Dzieje miejscowości. Kolorowe ilustracje

⇒Rozdział IV. Najstarsze ślady osadnictwa na obszarze Honiatycz